Green, A - Η Σιωπή του Ψυχαναλυτή

Richard Whadcock "Perceptible Silence"

[….] Ο ψυχαναλυτής είναι σιωπηρός, μερικές φορές ακόμα και βουβός, η σιωπή αυτή παρ΄όλα αυτά είναι ζωντανή, κατοικημένη από τους συνειρμούς της αναλυτικής ακρόασης

[….] Γνωρίζουμε ότι ο Bion συνέστησε στους αναλυτές να είναι χωρίς μνήμη και επιθυμία και να προσεγγίζουν όσο το δυνατόν περισσότερο μια κατάσταση εσωτερικού κενού, προκειμένου να αφήσουν τις σκέψεις που προκαλούνται από το λόγο του ασθενούς να ξεπηδήσουν.[…] Η σύσταση του Bion δεν είναι να είμαστε σιωπηροί, αλλά να φανούμε, στην αρχή κάθε συνεδρίας, όσο το δυνατόν πιο διαθέσιμοι να ακούσουμε τι νέο έχει να πει ο ασθενής. (σελ. 361-362)
 
Η σιωπηρή λειτουργία του αναλυτή είναι ανεξάρτητη από την ποσότητα των λόγων που εισάγει στο αναλυτικό πλαίσιο. Πράγματι αυτή η λειτουργία έχει να κάνει με τη σιωπή που τηρεί ο αναλυτής στην ερμηνευτική του απάντηση ως προς το έκδηλο περιεχόμενο του λόγου. Για αυτό, όσο ομιλητικός και αν είναι ένας αναλυτής, ένας αναλυόμενος έχει σχεδόν πάντα την αίσθηση ότι δεν του λέει αρκετά και κυρίως ότι δεν απαντά στα ερωτήματα που του θέτει και τα οποία ως προς το έκδηλο περιεχόμενο, παραμένουν αναπάντητα. Όταν ο αναλυόμενος έχει την αίσθηση ότι ο αναλυτής είπε πάρα πολλά σημαίνει ότι ο αναλυτής είπε αυτό που ο αναλυόμενος δεν επιθυμούσε να ακούσει. Όπως για τον αναλυόμενο, έτσι και για τον αναλυτή, πρέπει να αντιπαραθέσουμε τη γεμάτη ομιλία με την κενή ομιλία (Lacan). Ένας ελάχιστα ομιλητικός αναλυτής μπορεί να ανοίξει το στόμα του μόνο για μια κενή ομιλία. Η γεμάτη ομιλία είναι πάντα ερμηνευτική (άμεσα ή έμμεσα) και μπορεί να πάρει τη μορφή σιωπής. (σελ. 365)

Η σιωπή συγκροτεί τον καμβά πάνω στον οποίο θα κινηθούν ( ή θα συν-κινηθούν) θα σχεδιαστούν, θα γραφούν, θα συν-τελεθούν οι προβολικές μορφές του ασθενούς.  (σελ. 368)

Στην ψυχαναλυτική κατάσταση […] μπορούμε αν διακρίνουμε διάφορες συναλλαγές μεταξύ ασθενούς και αναλυτή:

1) Τα λεγόμενα του ασθενούς,

2) Αυτό που ασθενής αποσιωπά, δεν λέει και γνωρίζει,

3) Αυτό που ασθενής αποσιωπά, δεν λέει και δεν γνωρίζει,

4) Το μη δυνάμενο να ακουστεί και το ανήκουστο του ασθενούς,

5) Τα λεγόμενα του αναλυτή,

6) Αυτό που αναλυτής αποσιωπά, δεν λέει και γνωρίζει,

7) Αυτό που ο αναλυτής αποσιωπά, δεν λέει και δεν γνωρίζει,

8) Το μη δυνάμενο να ακουστεί και ανήκουστο του αναλυτή.

Αυτός ο τρόπος περιγραφής διαθέτει ορισμένα αποκαλυπτικά πλεονεκτήματα.

1)    Σιωπή και ομιλία είναι αλληλέγγυες και συναπτές σε κάθε μέλος

2)    Αν η ομιλία είναι όχημα, εν αγνοία της, ενός ασυνειδήτου νοήματος, η σιωπή είναι μάλλον διφορούμενη, αφού αποτελείται από το κρυμμένο (η παρασιώπηση) το μη γνωστό στον ασθενή και στον αναλυτή, και το μη δυνάμενο να ακουστεί και το ανήκουστο του καθένα από αυτούς.

Η σιωπή δεν αποτελεί αποκλειστικά και μόνο στρατηγική. Πράγματι μπορεί να κατακλύζεται από σιωπηρά λόγια, φορείς συνειδητού η ασυνείδητου νοήματος, μπορεί να γεμίσει και με άλλα πράγματα πέρα από τα λόγια, αλλά μπορεί επίσης να αποτελέσει το μη δυνάμενο να ακουστεί από ό,τι δεν έχει ακουστεί ποτέ. […] Αυτό μπορεί να οδηγήσει είτε στο μη νόημα είτε σε ένα μη εκφερόμενο λεκτικά νόημα, που πρέπει να είναι ενεργό ακόμα και με μια μορφή κατά την οποία το νόημα παίρνει την τροπή ενός μη νοήματος, δηλαδή όχι μιας ασυναρτησίας αλλά ενός νοήματος που οι νόμοι του είναι ασύλληπτοι με όλες τις έννοιες της έκφρασης.  (376-377)

Η σιωπή του αναλυτή δεν είναι διαλογισμός, είναι ακρόαση, αλλά αυτό είναι ανεπαρκές. Η κυμαινόμενη προσοχή δίνει μόνο μια μερική διάσταση της στάσης του αναλυτή. Μπορούμε να πούμε ότι στην κατάσταση εγρήγορσης του αναλυτή, η σιωπή είναι το ισοδύναμο του ύπνου του.: ακροάται τον εαυτό του που ακούει, ενώ στη σκηνή αυτή του ακροώμενου λόγου, που αντηχεί τη σκηνή του ονείρου, σχηματίζονται συνειρμοί του ακροατή, όπως η διεργασία του ονείρου ασχολείται με τη συγκέντρωση εικονικών θραυσμάτων [….] Αυτό θα έπρεπε να μας παρακινήσει στο να κατανοήσουμε καλύτερα τον εσωτερικό λόγο του αναλυτή.

Στο βαθμό που απαραίτητη προϋπόθεση για το σχηματισμό αυτού του εσωτερικού λόγου είναι ο λόγος του αναλυόμενου, η συλλογιστική εργασία του αναλυόμενου είναι εκείνη που διέπει τη σιωπή του αναλυτή, δηλαδή ο εσωτερικός λόγος εξαρτάται από αυτόν το λόγο, εκτός από την περίπτωση που ο λόγος δεν ακούγεται από τον παραλήπτη του, και αυτή η σιωπή, η οποία πλαισιώνει τον εσωτερικό λόγο του αναλυτή, στείρα ή γόνιμη είναι και δημιουργός ενός νέου η επαναληπτικού νοήματος, αποκάλυψη ή παράφραση όταν ο αναλυτής δεν επιτυγχάνει να εγκαταστήσει τις σημασιολογικές γέφυρες που επιτρέπουν το πέρασμα από το έκδηλο στο λανθάνον περιεχόμενο. […](σελ. 379)

[…] Η σιωπή αποτελεί τον τόπο εξάλειψης του έκδηλου προκειμένου να αποκαλυφθεί το λανθάνον. Η σιωπή είναι η απουσία μέσω της οποίας το έκδηλο πέφτει στο κενό για να αναφανεί υπό τη μορφή του λανθάνοντος. Η σιωπή είναι προϋπόθεση, χρόνος δυνητικός, που κυβερνάται από την επαγωγική σκέψη: αν….τότε, με άλλα λόγια, «αν κατανοούσα την επιθυμία του λόγου, τότε ο λόγος της επιθυμίας θα ήταν αυτός εδώ» (σελ. 383)

[…] Η βάση της σιωπής στην ανάλυση συνίσταται στο να καταστήσει δυνατή την ανάδυση (συνεπώς την ανακαίνιση) της αναπαράστασης. Το αναλυτικό έργο συνίσταται στην ανάλυση των αναπαραστάσεων του ασθενούς […] προκειμένου να τις υποκαταστήσει με ένα άλλο αναπαραστατικό σύστημα μέσα από το οποίο προκύπτει η έλευση του υποκειμένου. Για αυτό η σιωπή του αναλυτή δεν είναι παρά το μέσο δια του οποίου αρνείται να αντιληφθεί το έκδηλο, απορροφημένος στο διάκενο προκειμένου να επιστρέψει την ανάδυση της ψυχικής αναπαράστασης της ενόρμησης. (σελ.390)

[…] Η σιωπή αποτελεί εκείνο το χώρο ρευστότητας που υποδέχεται τη συγκάλυψη για να τη χαλάσει και να πραγματώσει ένα ομοίωμα αλήθειας, ομοίωμα με την έννοια που του δίνουν οι δημιουργοί των μοντέλων: μια μακέτα (construct). Η σιωπή δεν είναι ανάγκη να παρατείνεται αδικαιολόγητα, διότι τότε ο κίνδυνος τον οποίο διατρέχει ο αναλυόμενος είναι να νιώσει βολικά και να δείχνει σαν να παράγει. (σελ. 391)

Η σκιά που πέφτει από τη σιωπή ακολουθεί κατά πόδας το φωτεινό λόγο (σελ 391)

Βιβλιογραφία

Green, A (2002) Η Ιδιωτική Τρέλα., Ψυχανάλυση των Οριακών Περιπτώσεων. Αθήνα Καστανιώτη

H Παθολογική 'Eκφραση του Αρνητικού στον Ψυχισμό & στην Ψυχαναλυτική Διαδικασία

Abstract ink design by Aggie Puff

Η εργασία του αρνητικού ακολουθεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην ενόρμηση ζωής ή έρωτα και στην ενόρμηση θανάτου ή καταστροφής (Green, 2011 σελ. 15)

Υπάρχουν [...] εκδηλώσεις, όπου το αρνητικό μπορεί να γίνει καταστροφικό, μέσω της ενόρμησης καταστροφής, οδηγώντας τον ψυχισμό τελικά σε απόσυρση, παθολογικό ναρκισσισμό και αποεπένδυση των αντικειμένων (Μπεράτη, 2011, σελ.37).  

 [...] αυτό που, ίσως λανθασμένα, ονομάστηκε ένστικτο θανάτου, βασίζεται με μια από-αντικειμενοποιούσα λειτουργία, δηλαδή στη διεργασία μέσω της οποίας ένα αντικείμενο χάνει την ιδιαίτερη ατομικότητά του, τη μοναδικότητα που έχει για μας και γίνεται ένα οποιαδήποτε αντικείμενο ή και καθόλου αντικείμενο. […] Η από-αντικειμενοποιούσα λειτουργία συνεπάγεται μια (αρνητική) από-επένδυση των εξωτερικών, εσωτερικών ή ακόμη και μεταβατικών αντικειμένων. Το αποκαλούμενο ένστικτο θανάτου γίνεται μια τάση για αυτοεξαφάνιση. Συνδέεται λιγότερο με την επιθετικότητα και περισσότερο με την ιδιότητα του τίποτε. Green, 2011, σελ. 112)

 Σήμερα είτε ακολουθεί κανείς τον Freud αναφερόμενος στη σιωπηλή καταστροφικότητα που δρα μέσα μας- αυτή που ο Freud ονόμασε ενόρμηση θανάτου- είτε σκέπτεται τη βιαιότητα της καταστροφής του άλλου, όπως της προέβαλε η Melanie Klein, ή τέλος σταθεί στην ιδέα της εξαντλήσεως των δυνάμεων της ζωής λόγω αποδιοργανωτικών ρήξεων και διασκορπισμού όπως τονίζει ο Pierre Marty […] οπωσδήποτε καλείται να αναλογισθεί κλινικές εικόνες στις οποίες ορισμένα στοιχεία ρήγνυνται ή αφανίζονται, τα μνημονικά ίχνη αποδιοργανώνονται, ενώ οι αναπαραστάσεις θρυμματίζονται και οι συνδέσεις κάμπτονται. (Ποταμιάνου, 2011 σελ. 45)

Η αρνητική ψευδαίσθηση στις παθολογικές εκφράσεις της, τα λευκά της σκέψεως, το άδειο των διαρροών, η απόρριψη του αντικειμένου, τα συμπτώματα αποπροσωποποιήσεως, οι αντιληπτικές διαταραχές, όλα αυτά είναι διαδρομές που υπογραμμίζουν αποδιοργανούσες κινήσεις του ψυχισμού. 

[…] όταν ο Green περιγράφει το παθολογικό αρνητικό παρουσιάζει την ανικανότητα του ατόμου να αναπαραστήσει το πρωτογενές αντικείμενο εσωτερικά και αυτό καταλήγει ενδοψυχικά σε «τρύπα» και συναισθηματικό κενό. Το πρωταρχικό αντικείμενο δεν υπάρχει ως εσωτερικευμένο αντικείμενο και επομένως δεν είναι ικανό να συμβολοποιηθεί ή να αναπαρασταθεί εν τη απουσία του […] Για τον Winnicott εδώ μόνο το αρνητικό είναι πια πραγματικό. (Ποταμιάνου, 2011 σελ. 45)

Όταν ο Winnicott μιλά για την αρνητική πλευρά των σχέσεων εννοεί « τη σταδιακή αποτυχία που πρέπει να βιώνει το παιδί όταν οι γονείς του δεν είναι διαθέσιμοι» (1971, σ.21). Αυτή ή έλλειψη διαθεσιμότητα των γονιών προκαλεί δύο διαφορετικά βιώματα. Το ένα η αίσθηση της κακίας του αντικειμένου με όλη την επιθετικότητα που περιλαμβάνεται στο κλάμα, στα ουρλιαχτά, στην αναταραχή και την αναστάτωση. Εδώ το αρνητικό ταυτίζεται με το κακό ως αντίθετο του θετικού, δηλαδή του καλού. Αλλιώς αυτή η μη διαθεσιμότητα συνδέεται με τη μη παρουσία του αντικειμένου. Θα προσέξατε ότι δεν χρησιμοποιώ τη λέξη απουσία γιατί στην απουσία υπάρχει ελπίδα της επιστροφής της παρουσίας. Επίσης, δεν είναι απώλεια, γιατί την απώλεια μπορεί κανείς να την πενθήσει. Στη περίπτωση αυτή η αναφορά στο αρνητικό είναι σε αυτό που δεν υπάρχει, στο κενό, στο άδειο, δηλαδή στο σβησμένο. Οι δύο πλευρές[μη παρουσία και απουσία] πρέπει να διαφοροποιούνται. Η συμβολή του Winnicott συνίσταται στο ότι έδειξε τον τρόπο που αυτό το αρνητικό, αυτή η μη ύπαρξη, κάποια στιγμή θα γίνει το μόνο αληθινό πράγμα. Μετά αυτό που συμβαίνει, ακόμη και όταν το αντικείμενο εμφανιστεί, είναι ότι η πραγματικότητα του αντικειμένου εξακολουθεί να συνδέεται με τη μη ύπαρξη του αντικειμένου. (Green, 2011 σελ. 110-11)   

Ο Bion κάνει επίσης μια διάκριση ανάμεσα στο «nothing” και το «no thing”, με άλλα λόγια ανάμεσα στο τίποτε και το μη πράγμα, διακρίνει δηλαδή την απουσία ως απουσία αντικειμένου […] και το τίποτε ως έναν κόσμο που τα αντικείμενα καταστράφηκαν (Green, 2011 σελ.23-24) Η επιστροφή της παρουσίας του αντικειμένου δεν επαρκεί για να επουλωθούν οι καταστροφικές συνέπειες της υπερβολικά μακράς απουσίας. Η μη ύπαρξη έχει οικειοποιηθεί το νου, διαγράφοντας τις αναπαραστάσεις του αντικειμένου που υπήρχαν πριν από την απουσία του. […]  Αυτό που περιγράφω εδώ είναι σταθερό στις περιπτώσεις αυτές, πολλές από τις οποίες εμφανίζουν αρνητική θεραπευτική αντίδραση. (Green, 2011 σελ. 110-11)

Η αρνητική θεραπευτική αντίδραση κλινικά εκδηλώνεται με έναν παράδοξο τρόπο. Ο αναλυτής διαπιστώνει ότι ο συγκεκριμένο αναλυόμενος αντί να παρουσιάσει βελτίωση, παρουσιάζει επιδείνωση, παρά το ότι η ψυχαναλυτική ερμηνευτική διαδικασία είναι σωστή. […] Η αντίδραση αυτή του ψυχισμού δεν οφείλεται μόνο στη σχέση Εγώ και Υπερεγώ σε ενοχή και στην ανάγκη για τιμωρία, αλλά και σε δυνάμεις λιγότερο εμφανείς που συνδέονται με την ισορροπία μεταξύ των δύο ενορμήσεων, λιβιδινικής και της ενόρμησης καταστροφής […] Εάν η αρνητική θεραπευτική αντίδραση συνδέεται κατά κύριο λόγο με ενοχή και ένταση μεταξύ εγώ και υπερεγώ υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης κατά την αναλυτική διαδικασία. Εάν όμως η ενόρμηση καταστροφής βρίσκεται αδέσμευτη σε μεγάλο ποσοστό χωρίς τη δυνατότητα σύνδεσης με ψυχική αναπαράσταση σε κάποια ψυχική δομή, τότε η αναλυτική παρέμβαση στην αρνητική θεραπευτική αντίδραση παραμένει ιδιαίτερα προβληματική (Μπεράτη, 2011 σελ.32)

Μάλιστα, στις περιπτώσεις αυτές, κατά καιρούς, ούτε ο αναλυτής ούτε ο ασθενής υπάρχουν στη συνεδρία. Αυτές οι άμυνες κινητοποιούνται κάθε φορά που το υλικό πλησιάζει σε οτιδήποτε σημαντικό. Ο νους του ασθενή σταματά να εγγράφει τις ερμηνείες του αναλυτή. Οι ερμηνείες αποκλείονται, ο ασθενής λέει πως το μυαλό του είναι άδειο, δεν παράγονται συνειρμοί. Για κάποιο χρονικό διάστημα, η αναλυτική διεργασία παραλύει. (Green, 2011 σελ. 110-11)

[…] το αναπαραστατικό κενό από το οποίο όλοι βγαίνουμε, μπορεί να λειτουργήσει στο μεθύστερο μέσα μας ως ιδέα ενός βαράθρου όπου οι ενορμήσεις κινούνται σε απουσία αναπαραστάσεων και συναισθημάτων. Οι ακαθόριστες εντάσεις, το ελεύθερο άγχος, τα σωματικά αισθήματα που αναδύονται στη θέση του κενού ψυχικών μορφωμάτων, δηλώνουν καταστάσεις που κρατούνται στο ψυχικά άμορφο. Θα έλεγε κανείς τότε ότι το αρνητικό καλείται να κατακλύσει το Εγώ. […] Η ώση οδηγεί προς αποδόμηση των μορφών. Έτσι, σε ορισμένες στιγμές βλέπουμε να χάνονται οι εικόνες και οι λέξεις, η σκέψη αρνητικοποιείται, σαν να καταστρέφεται. Παραμένουν μερικά σωματικά αισθήματα, ενώ οι μορφές αφανίζονται και οι λέξεις δεν βρίσκουν την ουσία τους.[…] (Ποταμιάνου, 2011 σελ. 50-51)

[…] Ο Freud διευκρινίζει ότι η ενόρμηση  θανάτου αποσκοπεί στο «να διαλύει τις σχέσεις, δηλαδή να καταστρέφει» Σύνδεση- αποσύνδεση: μας παραπέμπει στον πυρήνα της προβληματικής του νοήματος. Συνδέω περισσότερα στοιχεία σημαίνει ότι δημιουργώ νόημα, το οποίο οικειοποιούμαι, κάτι που με κάνει να αισθάνομαι υποκείμενο, να σκέφτομαι τον εαυτό μου. Διαλύω αυτές τις συνδέσεις, τις καταστρέφω, σημαίνει ότι ακυρώνω το νόημα, πράγμα που θέτει σε κίνηση διαδικασίες από-αντικειμενοποίησης και από-υποκειμενοποίησης […] (Αιζενσταιν, 2011 σελ. 56)

[Ο Bion] Κάνει μια διάκριση ανάμεσα στη θετική γνωση (Γ+) και την αρνητική γνώση (Γ-). Η αρνητική γνώση υποστηρίζεται από την παντοδυναμία, όπου το να μην γνωρίζεις είναι πλεονεκτικότερο από το να γνωρίζεις […] Ο Bion διατυπώνει την υπόθεση ότι οι καταστροφικές επιθέσεις οδηγούν στην εκκένωση μιας πρώτης ματαίωσης. Αλλά αν αυτή επαναληφθεί, ο Bion προβάλλει το αξίωμα ότι τότε εκκενώνεται ολόκληρη η ψυχή, ως αντίδραση σε αυτή την επανάληψη, επεκτείνοντας το πεδίο της καταστροφής. (Green, 2011 σελ.23-24)

Εδώ συναντάει ο αναλυτής και μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες της δουλειάς του. Κατ’ αρχήν γιατί αναλυόμενοι αποστρέφονται τις διαφοροποιούσες απεικονίσεις και τη νοηματοδότηση, αλλά και διότι αν οι ναρκισσικές άμυνες υποχωρήσουν, το κενό και οι απώλειες, που τις κάλεσαν αποκαλύπτονται. Ο αναλυόμενος καλείται τότε να διαχειρισθεί ακριβώς εκείνο στο οποίο ως τότε η ψυχική του ζωή αντιτίθεται. (Ποταμιάνου, 2011 σελ. 50-51)

Οι μηχανιστικές ή χρηστικές καταστάσεις που έχει περιγράψει η Ψυχοσωματική Σχολή του Παρισιού αποτελούν παθογνωμικά στοιχεία της κλινικής του αρνητικού, πρόκειται για την κλινική του κνεου, της απουσίας, όπου η καταστροφικότητα κατευθύνεται εναντίων των αναπαραστάσεων. Οι ψυχοσωματιστές της Σχολής του Παρισιού χρησιμοποιούν την έννοια της ψυχικοποίησης η οποία αφορά την αναπαραστατική διαδικασία. Χαρακτηρίζει την ικανότητα του ψυχικού οργάνου να συνδέει την ενορμητική διέγερση με τα δίκτυα των αναπαραστάσεων. Η αποψυχικοποίηση, της οποίας χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η μηχανιστική ή χρηστική λειτουργία, συναντάται σε περιπτώσεις ορισμένων σωματικών ασθενών. Επίσης εμφανίζεται σε παροδικές τραυματικές καταστάσεις, τις οποίες όλοι μας αντιμετωπίζουμε.[….] Μπορούμε να κατανοήσουμε την αποψυχικοποίηση ως μια αντιτραυματική στρατηγική που τάσσεται στην υπηρεσία της επιβίωσης [ η οποία] υποδηλώνει άλλες δυνατότητες εκφόρτισης μέσα από το σώμα τη συμπεριφορά και την πράξη. Τα εμπόδια που αντιμετωπίζει η ψυχικοποίηση αποτελούν επίσης απόρροια ορισμένων αποτυχιών της ψευδαισθητικής πραγματοποίησης της επιθυμίας στις απαρχές της ψυχικής ζωής. Τότε αυτές οι αποτυχίες επιφέρουν ελλείματα στη δόμηση των αυτοερωτισμών και της φαντασιωσικής ζωής. Η αποψυχικοποίηση συνδέεται λοιπόν με κινήσεις δόμησης και αποδόμησης στο πλαίσιο της ψυχικής λειτουργίας.(Αιζεσταίν, 2011 σελ. 56-57)

 Βιβλιογραφία 

Αιζενστάιν, Μ (2011) Η καταστροφή της διαδικασίας της σκέψης. Στο Ο. Μαράτου & Κ. Μπαζαρίδης Η Εννοια του Αρνητικού στην Ψυχανάλυση (σ. 55- 67) Αθήνα: Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία/ Νήσος.

Green, A (2011) Εκ των υστέρων σχόλιa στην εργασία του αρνητικού. Στο  Ο. Μαράτου & Κ. Μπαζαρίδης Η Εννοια του Αρνητικού στην Ψυχανάλυση (σ. 11- 27) Αθήνα: Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία/ Νήσος. 

Green, A (2011) Η διαισθητική γνώση του αρνητικού στο παιχνίδι και πραγματικότητα. Στο  Ο. Μαράτου & Κ. Μπαζαρίδης Η Εννοια του Αρνητικού στην Ψυχανάλυση (σ. 91-115) Αθήνα: Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία/ Νήσος. 

Μπεράτη, Σ (2011) Το αρνητικό στη ψυχανάλυση. Στο  Ο. Μαράτου & Κ. Μπαζαρίδης Η Εννοια του Αρνητικού στην Ψυχανάλυση (σ.29-37) Αθήνα: Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία/ Νήσος. 

Ποταμιάνου, Α (2011) Τι επιμυθεύεται; Στο  Ο. Μαράτου & Κ. Μπαζαρίδης Η Εννοια του Αρνητικού στην Ψυχανάλυση (σ. 40-54) Αθήνα: Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία/ Νήσος.